ساختار قرص های بازشونده در دهان چیست؟

قرص ها یکی از پرمصرف ترین اشکال دارویی هستند. افزایش سرعت اثر برخی داروها از جمله داروهای تسکین درد، کاهش اسیدیته‌ی معده، تب و حالت تهوع همواره جزو خواسته‌های مصرف‌کنندگان بوده است. یکی از روش‌های رهش سریع‌تر و افزایش سرعت اثر، تهیه‌ی قرصهای بازشونده در دهان (Orally Dissolving Tablets) می‌باشد. روکش کردن این قرص‌ها به گونه ای است که به محض قرار گرفتن در دهان باز می‌شوند. همین امر منجر به سرعت گرفتن جذب این دسته از قرص‌ها می‌شود.

میزان سنجش قرص های بازشونده در دهان در فارماکوپه

طبق فارماکوپه‌ی ایالات متحده، قرصهای بازشونده در دهان به قرصی اطلاق می‌شود که بتواند ظرف 30 ثانیه در دهان حل شود. این عدد برای فارماکوپه‌ی اروپا 180 ثانیه است. لازم به ذکر است این دسته از قرص‌ها با داروهای زیرزبانی که از طریق مخاط دهان جذب می‌شوند، متفاوت‌اند. به طور کلی قرص‌های بازشونده در دهان، ضمن حفظ مزایای داروهای جامد از جمله پایداری بیشتر و هزینه‌ی کمتر، مزایای داروهای مایع از جمله جذب سریع‌تر و راحت‌تر را نیز دارند.

روش تهیه قرص های بازشونده در دهان

روش‌های متنوعی برای تهیه ی ODTها به کار برده شده‌اند. اولین قرصهای بازشونده در دهان، صرفا با تکنیک افزایش قابل توجه تخلخل قرص، سرعت باز شدن آن‌ها در دهان را به طور چشمگیری افزایش می‌دادند. البته این امر باعث کاهش پایداری مکانیکی این قرص‌ها می‌شد. به مرور تکنیک‌های پیچیده‌تری برای تهیه‌ی این قرص‌ها به کار برده شد که علاوه بر افزایش پایداری مکانیکی و افزایش بیشتر سرعت از‌هم‌پاشیدگی آن‌ها، خصوصیات جدیدی از جمله طعم بهتر نیز به آن‌ها دادند. تعداد زیادی از این روش‌ها پتنت شده و با نام پتنت‌شده‌ی خود شناخته می‌شوند. در ادامه به برخی از مهم‌ترینِ این روش‌ها می‌پردازیم.

1- تهیه قرص به روش ®Orasol

در واقع روش پرس مستقیم قرصی است که در آن از اکسیپیانت‌های جوشان استفاده می‌شود. از هم‌پاشیدگی داروهای تهیه شده به این روش در عرض یک دقیقه اتفاق می‌افتد. این قرص‌ها به علت استفاده‌ی زیاد از ازهم‌پاشاننده‌ها، از لحاظ مکانیکی بسیار ضعیف و شکننده‌اند. ODT داروهای با رنج دوز 1 تا 500 میلی‌گرم به این روش می‌توانند تهیه شوند. قرصهای بازشونده در دهان میرتازاپین و استامینوفن به این روش تهیه شده اند.

2- تهیه قرص به روش ®Durasolv

نسل دوم روش اوراسولو است. در فرمولاسیون این دسته از قرص‌ها به جای استفاده از از‌هم‌پاشاننده‌ها، از فیلر هایی مانند دکستروز و لاکتوز، لوبریکانت و عوامل جاذب مانند هیدروکسی‌آلکیل‌سلولز و کربوپل استفاده می‌شود. قرص‌های تهیه شده به این روش علی‌رغم پایداری مکانیکی بیشتر، سرعت ازهم‌پاشیدگی بسیار پایین‌تر، طعم‌پوشی ضعیف‌تر و هزینه‌ی تولید بیشتری در مقایسه با اوراسولو دارند. قرصهای بازشونده در دهان زولمی‌تریپتان و هیوسیامین به این روش تهیه شده اند.

3- تهیه قرص به روش ®AdvaTab

روشی است که بر پایه‌ی Spray Drying بوده و منجر به تهیه‌ی داروهایی با پایداری مکانیکی بسیار بالا و سرعت از‌هم‌پاشیدگی بالا می‌شود. در فرمولاسیون روش اسپری درایینگ عموما ژلاتین ها، مانیتول و ازهم‌پاشاننده‌هایی نظیر CMC و SSG حضور دارند. ممکن است جهت افزایش سرعت از‌هم‌پاشیدگی عوامل اسیدی یا قلیایی مانند سیتریک اسید یا سدیم بیکربنات استفاده شوند.

4- تهیه قرص به روش Molding

Molding یا قالب‌ریزی، تکنیکی است که در آن از روش تبخیر حلال در تهیه‌ی solid dispersion استفاده می‌شود. در این روش ابتدا مخلوطی از دارو و شکرهایی مانند لاکتوز یا مانیتول در یک حلال آبی-الکلی تهیه شده و در قالب‌هایی ریخته می‌شود و پس از آن حلال را تبخیر می‌کنند. قرص‌های تهیه شده به این روش بسیار شکننده می‌باشند.

5- تهیه قرص به روش ®Zydis

از روش‌های نسل جدید و پرکاربردترین تکنولوژی تهیه‌ی ODT است. این تکنیک لیوفیلیزاسیون دارو در یک ماتریکس محلول در آب است که معمولا حاوی یک ژلاتین نیز می‌باشد. سرعت رهش قرص‌های تهیه شده به این روش در مقایسه با سایر روش‌ها بسیار بیشتر است. همچنین به علت حذف آب از این فرمولاسیون این داروها مقاومت میکروبی بالایی دارند. ادعا شده است که قرص‌های تهیه شده به این روش، فراهمی زیستی بالاتری نسبت به قرص‌های معمول، به سبب قابلیت جذب از طریق مخاط دهان و حتی حلق، دارند. بزرگترین معضلات استفاده از این روش تهیه‌ی هزینه‌بر و ناپایداری فیزیکوشیمیایی قرص‌های تهیه شده می‌باشد. علاوه بر این، ODT داروهای با دوز بالاتر از 60 میلی‌گرم نمی‌تواند به این روش تهیه شود. علاوه بر این پارتیکل سایز داروهای نامحلول نیز می‌بایست بین 50 تا 200 میلی‌متر باشد.

6- تهیه قرص به روش ®Flashdose

روشی است که در آن تهیه‌ی قرص بازشونده در دهان مشابه تهیه‌ی پشمک می‌باشد! در این روش مخلوطی از اکسیپیانت‌ها، دارو و قند به شکل آمورف در دمای بالا تهیه شده و سپس در اثر کاهش دمای ناگهانی، مخلوط مجددا متبلور می‌شود. نهایتا جهت تهیه‌ی شکل قرص، بلورهای تهیه شده کمپرس می‌شوند.

تست تایید نهایی کیفیت قرص

قرص‌های بازشونده در دهان، می‌بایست تست‌های معمول قرص‌ها مانند سختی و شکنندگی را پاس کنند و علاوه بر این سرعت از هم‌پاشیدگی آن‌ها نیز می‌بایست در محدوده‌ی مذکور (30 ثانیه برای ایالات متحده و 180 ثانیه برای اروپا) باشد. فارماکوپه‌ی ایالات متحده هیچ روشی جهت بررسی سرعت از‌هم‌پاشیدگی قرص‌های بازشونده در دهان معرفی نکرده است؛ به همین ترتیب تکنیک‌های متنوعی به کار برده می‌شوند.

تهیه قرص به روش in vitro چگونه است؟

روش in vitroای که سازمان غذا و دارو ایالات متحده تایید کرده است، به این ترتیب است که قرص مربوطه بر روی یک سطح مسطح قرار گرفته و سپس یک میلی‌لیتر آب، به وسیله‌ی سرنگ، روی آن مستقیما اضافه می‌شود. پس از 30 ثانیه میزان از هم‌پاشیدگی آن با لمس دست بررسی می‌گردد. روش دیگری که به کار برده می‌شود به این صورت است که یک 10 میلی‌لیتر آب به یک پتری دیش با قطر 10 سانتی‌متر اضافه می‌شود و سپس یک دستمال کاغذی به همین قطر داخل پتری دیش قرار می‌گیرد. قرص در وسط این دستمال قرار می‌گیرد. مدت زمانی که قرص تبدیل به پودر روان شود، مدت زمان ازهم‌پاشیدگی در نظر گرفته می‌شود.

چند نمونه از قرص های بازشونده در دهان

در فهرست دارویی ایران، داروهای لوراتادین (لورامنتv®)، اندانسترون (ادیترون® و اندانمکس®) ریزاتریپتان (ریزاملت® و ریزاتان®)، زولمی‌تریپتان، میرتازاپین، زولپیدم، استامینوفن و ملوکسیکام، با شکل دارویی قرصهای بازشونده در دهان به ثبت رسیده اند. در زیر برخی از منابع تهیه این مقاله ذکر شده است.

Irfan M, Rabel S, Bukhtar Q, Qadir MI, Jabeen F, Khan A. Orally disintegrating films: A modern expansion in drug delivery system. Saudi Pharmaceutical Journal. 2016 Sep 1;24(5):537-46.

Badgujar B, Mundada A. The technologies used for developing orally disintegrating tablets: a review. Acta pharmaceutica. 2011 Jun 1;61(2):117.

Cifter U, Turkyilmaz A, Yelken G, inventors; Sanovel Ilac Sanayi ve Ticaret AS, assignee. Orally disintegrating tablets of zolmitriptan and process for preparing the same. United States patent US 8,906,949. 2014 Dec 9.

Iran Food and Drug Administration; FDA.gov.ir [Internet] 2018 [cited 2021 Nov 18] Available from: https://www.fda.gov.ir/لینک-های-اداره-دارو/فهرست-رسمی-دارویی-کشور