مسمومیت دارویی (Drug poisoning) یکی از متداول‌ترین انواع مسمومیت‌هاست. استفاده بیش از حد مجاز، از هر دارو یا ماده‌ای می‌تواند باعث این نوع از مسمومیت شود. این نوع از مسمومیت ممکن است تصادفی یا عمدی باشد و زمانی اتفاق می‌افتد که فرد دارو یا ماده‌ای خاص را بیشتر از دز تجویز شده مصرف می‌کند. البته بعضی افراد به داروهای خاصی حساسیت دارند، بنابراین دز کم این داروها هم ممکن است برایشان سمی باشد. در این مقاله، علت و علائم مسمومیت دارویی و روش‌های مدیریت آن را توضح می‌دهیم.
درمان مسمومیت دارویی
اگر دچار مسمومیت دارویی شده اید و نیاز به درمان فوری دارید، سوسپانسیون خوراکی چارکول گزینه مناسبی برای شماست. برای رسیدن به بهترین اثر درمانی لازم است که این دارو در سریعترین زمان ممکن بعد از بلع ماده سمی استفاده شود چرا که زغال فعال تنها قادر به جذب بخشی از ماده سمی است که توسط دستگاه گوارش جذب نشده باشد.
- شربت چارکول به عنوان یک درمان همراه در مسمومیت یا در مصرف بالای استامینوفن، آنتی‌موآن، ارسنیک، آسپرین، آتروپین، باربیتورات، کامفر، گلیکوزیدهای قلبی، کوکائین، گلوتتماید، ایپکا، مالاتیون، مورفین، اپیوم، اگزالیک اسید، پاراتیون، فنول، فنوتیازین، فنی‌توئین، قارچ‌های سمی، پتاسیم پرمنگنات، پروپکسی‌فن کینین، استریکنین، سولفونامید و یا ضد افسردگی‌های سه حلقه‌ای، استفاده میشود.
- در مسمومیت غذایی با مواد سوزاننده، سیانید، آهن، اسیدهای معدنی و حلال‌های آلی نباید از چارکول فعال استفاده شود.
مسمومیت دارویی چگونه ایجاد می شود؟
مسمومیت دارویی یکی از متداول‌ترین انواع مسمومیت‌ها می باشد. استفاده بیش از حد مجاز هر دارو یا ماده‌ای می‌تواند باعث این نوع از مسمومیت شود. البته گاهی حتی استفاده از داروهایی که به قصد درمان فرد تجویز شده‌اند، در همان دز مجاز مصرفی ممکن است به دلایلی مانند وجود مشکلات زمینه‌ای در فرد و یا تداخل دارویی با یک داروی مصرفی دیگر، منجر به بروز مشکلات در بدن فرد و مسمومیت ناشی از مصرف دارو شوند.
یکی از مسمومیت‌هایی که در کشور با آن مواجهیم، مسمومیت با متانول است. متانول ترکیبی مشابه الکلِ اتانول است که به عنوان حلال در چاپ و تکثیر، چسب‌ها و … استفاده میشود. نوع دیگری از آن با عنوان اتیلن گلیکول نیز به عنوان ضد یخ مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مسمومیت دارویی وضعیتی است که در آن فرد به صورت عمدی یا ناخواسته دچار عوارض ناشی از مصرف دارو شده یا در مجاورت مواد شیمیایی و یا سموم قرار می‌گیرد. داروهای مُسکن، داروهای اعصاب، داروهای ضدافسردگی و آرام‌بخش‌ها و نیز داروهای کنترل فشار خون از جمله داروهایی هستند که در سرلیست مسمومیت‌های دارویی قرار دارند. علائم مسمومیت دارویی نیز شامل کاهش سطح هوشیاری، خواب آلودگی، تهوع، سر درد، تغییرات بینایی و … هستند.
مسمومیت ناشی از مصرف داروها
زمانی که داروها به درستی تجویز شوند و دز مناسب مصرف نیز رعایت شود، معمولا برای سلامت مفید خواهند بود، اما عدم انتخاب داروی متناسب با بیماری یا افراط در مصرف می تواند تهدیدی جدی محسوب شود. مصرف دز زیاد دارو عوارض مختلفی در پی دارد که ماهیت و شدت آن با توجه به عوامل مختلفی مانند ماده عامل دارو، مقدار مصرف شده، سن و وضعیت سالمت فرد، سرعت اقدام درمانی مناسب و … متغیر خواهد بود.
در بیشتر موارد، علائم مسمومیت دارویی مشابه دیگر ناراحتی های جسمی است و به همین دلیل غالبا در مراجعه به مراکز درمانی تاخیر دیده می شود. حالت تهوع، استفراغ، خواب آلودگی، سرگیجه و از دست دادن هوشیاری مهم ترین علائم اولیه مصرف زیاد دارو یا مسمومیت های دارویی است که در موارد حادتر می تواند منجر به نارسایی کلیوی و تنفسی، هپاتیت، خونریزی گوارشی،اختلالات عصبی و … شود. گاها ممکن است حتی کما یا فوت را در پی داشته باشد. توجه به برخی توصیه ها و رعایت اقدامات مناسب برای کاهش قابل توجه مسمومیت های دارویی ضروری است.
اقدامات مناسب برای کاهش مسمومیت دارویی
- رعایت دز دارو اولین شرط پیشگیری از مسمومیت دارویی است. همیشه باید هنگام مصرف دارو به دز تجویز شده از سوی پزشک توجه داشت. البته بروشور دارو را نیز باید قبل از مصرف مطالعه کرد. هرگز خودسرانه مقدار داروی مصرفی را افزایش ندهید.
- زمینه حساسیت یا عوارض دارویی که تجربه کرده اید را پیش از مصرف داروی جدید با پزشک در میان بگذارید. افراد مبتلا به بیماری های مزمن که معمولا چند نوع دارو مصرف می کنند بهتر است فهرستی از داروها را به پزشک نشان دهند.
- دارو را در بسته اصلی خود نگه دارید و نسخه و بروشور دارو را نیز کنار آن بگذارید.
- همیشه داروها را در محیطی خشک و خنک نگهداری کنید و مطمئن باشید دور از دسترس کودکان است.
- همیشه قفسه داروها را مرتب نگه دارید و داروهایی که تاریخ انقضای آنها گذشته یا مورد استفاده نیست به داروخانه تحویل دهید تا به شکل مناسبی نابود شود. هرگز دارو را در سطل زباله یا سرویس بهداشتی نیندازید.
- پیش از خوراندن هر داروی بدون نسخه ای به کودکان، حتما با داروساز مشورت کنید. او می تواند دز مناسب و مدت مصرف را با توجه به سن و وزن کودک توضیح دهد.
- هیچ گاه دارو را با عنوان شکلات یا آبنبات به کودک نخورانید.
- هرگز دارویی که برای شما تجویز نشده را حتی به صرف شباهت علائم بیماری با فرد دیگری مصرف نکنید.
- هر چه اقدام درمانی برای مسمومیت دارویی سریع تر انجام گیرد، عوارض آن کمتر خواهد بود.
9 روش پیشگیری از مسمومیت ناشی از داروها
- با مصرف خودسرانه داروها بدون تجویز پزشک، سلامت خود را به خطر نیندازید.
- مقادیر بالای برخی از داروهای به ظاهر کم خطر، می توانند برای فرد خصوصاً کودکان و افراد مسن کشنده باشد.
- در هنگام بیماری کودکتان مراقب باشید تا دز تکراری دارو داده نشود.
- برای کاهش تب در کودکان، داروی استامینوفن را بر اساس وزن و سن کودک و با مشورت پزشک و داروساز به کودک بدهید. مقادیر بیش از حد درمانی استامینوفن می تواند ایجاد مسمومیت نماید.
- از قرار دادن دارو در کیف دستی پرهیز کنید تا مانع خورده شدن دارو توسط کودکان شود.
- داروهای خود را در مقابل چشم کودکان نخورید، چرا که کودکان از رفتار بزرگسالان تقلید می کنند و ممکن است دور از چشم والدین داروها را به دهان ببرند.
- اگر به کودک خود دارو می دهید به او تفهیم کنید که این دارو است و از کلماتی مثل آبنبات، شکلات و یا خوراکی استفاده نکنید. داروها خصوصاً داروهای خوش طعم مخصوص کودکان را از دسترس ایشان دور نگه دارید. ممکن است با استفاده از غفلت شما، کودک اقدام به مصرف دارو نماید.
- بهتر است داروهای بیمار افسرده و یا بیمارانی که تعادل رفتاری ندارند و یا افرادی که سابقه اقدام به خودکشی دارند را دور از دسترس ایشان قرار دهید و مراقبت دقیقی در خصوص میزان داروی مصرفی ایشان به عمل آورید.
- بر مصرف داروی افراد مسن خانواده نظارت داشته باشید چرا که ایشان به دلایل زیر ممکن است داروی خود را به اشتباه یا بطور تکراری مصرف نمایند. تشابه ظاهری شکل داروها، ابتلا به فراموشی، عدم اطلاع از نام داروها، بی سوادی یا کم سوادی و یا خوانا نبودن مقادیر مصرفی دارو مندرج روی جعبه دارویی ازین قبیل دلایل است.
توصیه های ایمنی برای دفع مسمومیت دارویی
- بهترین کار برای پیشگیری از خوردن دز تکراری دارو، یادداشت کردن دفعات مصرف دارو و یا قرار دادن قرص ها در داخل جعبه های مخصوص تقسیم بندی شده( برحسب صبح، ظهر و شب )می باشد.
- مصرف مقادیر بالای بسیاری از داروها در اقدام به خودکشی، ممکن است در ابتدا علامت و نشانه خاصی نداشته باشد ولی وضعیت فرد مسموم به طور ناگهانی وخیم گردد.
- بروز مسمومیت توسط برخی از داروها هرچند ممکن است منجر به مرگ نگردد ولی مقادیر بالای این داروها می توانند منجر به صدمات دائمی کبد و کلیه فرد مسموم شود.
- داروها را مطابق با توصیه پزشک یا داروساز و نه بیشتر از آن مصرف نمائید چرا که با مصرف چند برابر مقادیر درمانی داروها به طور خودسرانه، نه تنها روند درمان شما سریعتر نمی شود بلکه دچار عوارض سوء و یا مسمومیت دارویی خواهید شد.
- مصرف بیش از مقادیر توصیه شده داروهای مسکن سبب سمیت و تخریب کلیه ها خواهد شد.
- مصرف خودسرانه داروی استامینوفن جهت درمان درد و تب بیش از مقادیر درمانی، منجر به صدمات کبدی خواهد شد.
- خطرات ناشی از مسمومیت در کودکان، خانمهای باردار و افراد سالمند می تواند شدیدتر از دیگر افراد باشد.
- از مصرف همزمان با سایر داروها خودداری شود.
- در صورت بلع مواد با خاصیت خوراننده مانند اسیدها و قلیاها، هرگز بیمار را وادار به استفراغ نکنید. این کار می تواند سبب وخیم شدن وضع بیمار گردد.
مسمومیت دارویی و اقدامات اورژانسی
به طور کلی مسمومیت با داروها به صورت مسمومیت های سهوی و عمدی طبقه بندی می گردد. مسمومیتِ سهوی غالباً در کودکان، با خوردن داروی اشتباه یا دز اشتباه رخ می دهد. مسمومیتِ عمدی به منظور آسیب به خود و با استفاده از داروهای در دسترس تعریف می شود. عامل موثر دیگر در بروز مسمومیت شامل تداخالت دارویی است. به منظور جلوگیری از تداخالت دارویی باید مصرف هم زمان دو قلم دارو که توسط دو پزشک برای بیمار تجویز میشود، مورد بررسی قرار گیرد.
در صورت بروز مسمومیت می بایست در صورت امکان ارزیابی اولیه و سریع توسط فرد درمانگر یا همراه در مورد عامل مسمومیت، دوز، زمان مصرف، سابقه دارویی و دلیل مصرف به دست آورد سپس اقدام به رفع مسمومیت از راه درست و رساندن فرد به مرکز درمانی نمود.
3 اصل مهم در رفع مسمومیت دارویی
- کاهش جذب دارو یا ماده سمی
- افزایش دفع دارو یا ماده سمی
- داروهای ضد سم و پادزهرها
1 .کاهش جذب دارو یا ماده سمی از طریق
1-1 .زدودن آلودگی
1-2 .در برخی موارد با رقیق کردن
1-3 .شستشوی معده و روده در بیمارستان
1-4 .در برخی موارد القای استفراغ
* بهترین رقیق کننده آب می باشد که مقدار مناسب برای کودکان 111-211 سی سی و برای بزرگساالن 211 -411 سی سی می باشد. بسیار مهم است بدانیم در مورد تمام مسمومیت ها نباید از آب استفاده کرد زیرا آب باعث حل شدن و جذب ناخواسته برخی سموم می گردد هم چنین در فردی که هوشیار نیست نمی توان از آب استفاده نمود.
* القای استفراغ نیز در موارد خاصی کاربرد دارد به عنوان مثال اگر ماده سمی خورده شده باشد، نباید القای استفراغ کرد (مانند مواد اسیدی، قلیایی و نفت هنوز در معده باشد، اگر قرص یا کپسول است هنوز حل نشده باشد).
2 .افزایش دفع دارو یا ماده سمی
در بیمارستان و توسط کادر تخصصی صورت می گیرد.
3 .استفاده از داروهای ضد سم و پادزهرها
در بیمارستان و توسط کادر تخصصی صورت می گیرد.
