از آنجا که اغلب اثربخشی دارو بستگی به شکل دارو و راه مصرف آن دارد. لذا پس از بررسی اثرات دارویی یک دارو، آنرا به بهترین شکل ممکن تهیه و عرضه می‌نمایند. با این روش علاوه بر آزادی پزشک در انتخاب راه تجویز (براساس شرایط بیمار) مورد قبول بیماران نیز قرار گیرد. در این مطلب به معرفی انواع اشکال مختلف دارویی (Different forms of medicine) می پردازیم .
6 نوع مختلف تجویز دارویی
- خوراکی: به شکل جامد و مایع
- تزریقی: مانند آمپول و ویال
- استنشاقی: مانند افشانه و بخور
- موضعی: مانند پماد، کرم، قطره و شامپو
- پوستی: مانند چسب پوستی
- داخل رکتال و واژینال: مانند شیاف، قرص واژینال
اشکال دارویی جامد برای مصارف خوراکی
- پودرها: موادی کاملاً نرم هستند که علاوه بر مصرف به شکل اصلی در تهیه قرصها یا سایر فرآورده‌های دارویی بکار میروند.
- گرانول ها: از بهم چسبیده شدن ذرات پودرها به وجود می‌آیند. مزایای آنها پایداری بیشتر و حلالیت راحت‌تر است. اگر چه در این شکل دارویی نیز طعم دارو کاملاً حس میشود. به بسته گرانول‌ها ساشه نیز گفته می شود.
- کپسول ها: محفظه‌های کوچک ژلاتینی استوانه‌ای یا بیضوی شکل هستند که طعم بد و تلخ دارو را مخفی می کنند. پس از ورود در معده و مجاورت با شیره معده حل میشوند.
- قرص ها: یکی از اشکال دارویی جامد و از بهترین داروهای خوراکی هستند. زیرا که مقدار دریافت دارو دقیقاً تحت کنترل قرار میگیرد.
انواع قرص ها
قرصهای فشرده شده (Compressed Tab)
از فشرده شدن ساده مواد تهیه میشود: مانند استامینوفن.
قرصهای چندبار فشرده شده (Multiple Compressed Tab)
این نوع قرصها یا به صورت دو لایه مجزا بر روی هم فشرده شده اند، یا یک قرص در درون قرص دیگر وجود دارد. علل تهیه این شکل قرص عبارتست از:
- ناسازگاری شیمیایی مواد داخل قرص
- باز شدن دارو در چند مرحله
- تمایز فرآورده های یک کارخانه از فرآوردهای مشابه. مانند: آ.ث.آ – استامینوفن- کافئین- آسپرین
قرصهای با پوشش قندی(Sugar coated (S.C.) Tab)
در این اشکال دارویی هسته مرکزی را با شربت پوشش داده اند. طعم و بوی دارو حس نمی شود. همچنین دارو در مقابل نور به طور نسبی محافظت نمی شود. قرصهای C.S عموماً دارای ظاهر زیبا و خوشرنگ هستند از این رو شایعترین اشکال دارویی مسموم کننده کودکان می باشند. ساخت پر زحمت و وقت گیر، از معایب آنها است. به قرصهای C.S (دراژه) نیز گفته میشود. مانند ایبوپروفن
قرصهای میکرو کوتد (Micro coated (M.C) tab)
روی ذرات پودرها پوشش داده شده و سپس فرآورده به شکل قرص درمی آید. دلایل مختلفی جهت تهیه این شکل دارویی وجود دارد از جمله: پوشاندن طعم و مزه دارو، جلوگیری از تخریب دارو در اثر اسید و شیره های گوارشی، گذر دادن دارو و رساندن آن به مواضع خاص اثر و ایجاد اثر تدریجی دارو. مانند: آسپرین ام سی.
قرصهای گونه‌ای (bucal) و زیر زبانی (sublingual)
فرآورده های L.S را در زیر زبان قرار میدهند و دارو از طریق موکوس دهان جذب میشود. این اشکال دارویی برای موادی به کار میروند که یا در اسید معده ناپایدارند. یا جذب کمی در روده دارند و یا توسط آنزیم ها دستگاه گوارش و کبد به طور وسیعی بی اثر میشوند. مانند: ایزوسورباید.
قرصهای جویدنی (chewable)
یکی دیگر از اشکال دارویی قرصهایی هستند که باید در هنگام مصرف جویده شوند. عموماً دارای موادی هستند که مزه خوشایندی دارند. داروهایی را به این شکل میسازند که حتماً باید در معده و یا در هنگام ورود به روده کاملاً باز شده باشند. مانند: قرصهای ضد اسید.
قرصهای دارای پوشش لایه نازک(Film coated (F.C.)Tab )
این قرصها یک لایه پلیمری نازک محلول در آب بر روی هسته مرکزی کشده شده است. مزایای آنها مانند قرصهای C.S است با این تفاوت که ظاهر چندان زیبایی ندارند مانند: پروپرانولول
قرصهای دارای پوشش روده‌ای (Enteric coated (E.C.)Tab)
در این نوع قرصها پوششی روی قرص داده شده است که در PH اسیدی نامحلول و در پهاش قلیایی محلول است. از این رو اینگونه قرصها در روده باز می شوند. معمولاً داروهایی که در اسید معده تخریب می شوند و یا برای معده اثر تحریکی دارند را به این شکل تهیه می کنند. همچنین با توجه به تفاوت PH در نقاط مختلف روده می توان دارو را طوری طراحی کرد که در قسمت معینی از روده باز شود و اثر خود را در آن ناحیه اعمال کند. مانند: بیزاکودیل
قرصهای جوشان (effervescent tab)
قرصهایی هستند که از مخلوط کردن و فشردن ماده دارویی با نمک جوشان گرانولی شکل (که محتوی اسید تارتاریک، اسید سیتریک و بی کربنات سدیم می باشد) تهیه می شوند. CO2 آزاد شده علاوه بر متلاشی کردن قرص، به سبب ایجاد مزه مطلوب و پوشیده شدن مزه نامطلوب به خصوص مزه شوری فرآورده می شود.
ضمن اینکه فرآورده هایی که در محیط ناپایدار ٦ هستند را می توان به این شکل تهیه کرد و سپس در هنگام مصرف به صورت محلول در آورد. این قرصها شدیداً به رطوبت حساس هستند و تا قبل از مصرف نباید از جلد خارج شوند. مانند: قرص ویتامین ث
قرصهای پیوسته رهش(Sustained Release (S.R.)Tab)
قرصهای طولانی اثر، قرصهایی هستند که به واسطه اعمالی که روی آنها انجام شده است، نام گذاری شده اند. آزاد شدن فوری مقداری از دارو را جهت حصول آثار درمانی مطلوب و فوری ایجاد نموده، سپس باقیمانده دارو را به طور تدریجی و پیوسته، در مدت زمانی طولانی تری آزاد می کنند و در نتیجه سطح خونی دارو در مدت زمان مشخص، ثابت نگه داشته می شود. مزایای این فرآورده عبارتست از:
- کاهش دفعات مصرف دارو و افزایش رغبت بیمار به مصرف دارو
- کم شدن عوارض جانبی
- به صرفه بودن از نظر اقتصادی
لازم به ذکر است که هر دارویی را نمی توان به این شکل تولید کرد و یا هر دارویی را لازم نیست به این شکل درآورند. مانند: تئوفیلین طولانی اثر.
قرص های تاخیری Controlled- Release tab (Retard tab)
همانند قرصهای پیوسته رهش آزاد شدن دارو و اعمال اثرات درمانی به طور تدریجی، پیوسته، طولانی و کنترل شده در مناطق مورد نظر صورت می گیرد. مانند: نیتروکانتین
قرصهای دارای یک شیار و دو شیار (Scored & Double scored Tab)
قرصهای یک شیار و دو شیاری قرصهایی هستند که به ترتیب روی آنها یک شیار و دو شیار کشیده اند. قرصهای فوق را می توان با وارد آوردن فشار به دو یا چهار قسمت تقسیم کرد. مانند: دیگوکسین
اشکال مختلف دارویی مایع برای مصارف خوراکی
- محلول‌ها ومخلوط‌های ناهمگن خوراکی: محلولهای آبی با سوسپانسیون هایی هستند که داروها در آنها حل شده یا بصورت معلق وجود دارد و معمولاً با ماده خوشبویی معطر شده‌اند.
- مایعات خوراکی: از حل شدن مواد مؤثره و مواد افزودنی در آب تهیه می شوند که میتوانند به صورت محلول تهیه شده باشند و یا در هنگام مصرف تهیه شوند . مانند : پودر پتاسیم و پودر اوآراس.
- شربت‌ها : اشکال دارویی هستند که از انحلال مواد موثر در شربت قند حاصل میشوند این قند سبب مطبوع کردن طعم دارویی می‌گردد.
- قطره ها:
– الگزیرها: با افزودن مواد قند، الکل و برخی مواد معطر به مواد داروئی تلخ، مزه آنها را مطبوع میسازند.
– تنتورها: عصاره‌های الکلی فراورده‌های گیاهی میباشند و امروزه مصرف چندانی ندارند.
- مخلوط ها: محلولهای آبی با سوسپانسیونهایی هستند که داروها در آنها حل شده یا بصورت معلق وجود دارد و معمولاً با ماده خوشبویی معطر شده‌اند.
- سوسپانسیون‌ها: مخلوطهای مایعی هستند که مواد تشکیل دهنده آنها برای مدت کوتاهی در حالت تعلیق مانده و سپس رسوب می‌کنند. لذا قبل از مصرف باید تکان داد تا ظرف محتوی دارو، ماده ته نشین شده را حل نمود.
اشکال مختلف دارویی موضعی
داروهای موضعی اشکال دارویی نیمه جامدی هستند که برای مصارف موضعی به کار میروند و مواد دارویی با یک ماده زمینه یا پایه نظیر وازلین یا پارافین مخلوط شده است.
پمادها
فرآورده نیمه جامدی است که در آن دارو در یک پایه مناسب پمادی که خاصیت هیدروفیلیک یا هیدروفوبیک دارد جا میگیرد و جهت استعمال خارجی به کار می رود. مانند: پماد بتامتازون
معمولا به صورت چشمی (پمادی است استریل که یا محتویات آن استریل شده هستند و یا به هنگام تولید تحت شرایط آسپتیک استریل می شوند. مانند: پماد چشمی تتراسیکلین، موضعی ، واژینال و رکتال مصرف می شوند.
کرم
فرآورده های موضعی یا استعمالی هستند که ماده دارویی در پایه ای که به دو صورت آب در روغن و روغن در آب وجود دارد، وارد می شود. چگالی کرمها بیشتر از لوسیونها و کمتر از پمادها می باشد. مانند: کلوتریمازول.
لوسیون
به شکل مایع است و برای استعمال خارجی روی پوست به کار میرود. اکثر لوسیون ها شامل مواد پودر شده نرمی هستند که غیر قابل حل و به صورت معلق در محیط وجود دارند و یا به صورت امولسیون (روغن در آب و یا آب در روغن) میباشند. مانند: لوسیون بتامتازون.
ژل
ماده ای نیمه جامد است که حاوی ذرات غیر ارگانیک کوچک و یا ذرات ارگانیک بزرگ میباشد. و از مایعی به عنوان حلال در پایه ژلاتینی استفاده میشود. مانند: ژل پیروکسیکام.
محلول
فرآورده های محلول و با حلال آب هستند که جهت استفاده در موضع به کار می روند.
پچ یا پلاستر
ماده چسبنده نیمه جامد و یا جامدی است که بر روی زمینهای مناسب گسترده شده و برای استعمال خارجی بر روی بدن به کار میرود تا تماس طولانی مدت دارو را با موضع مصرف فراهم آورد. از موادی نظیر کاغذ، کتان، ابریشم و یا پلاستیک می توان به عنوان زمینه استفاده کرد. مانند: پچ نیتروگلیسیرین.
شیاف ها (Suppository)
شیاف فرآورده جامدی است که معمولاً به صورت استعمال داخل مقعد، واژن، مجاری ادراری و به ندرت از راه بینی استفاده می شود. این فرآورده در حفرههای مذکور نرم و حل شده و آثار موضعی و سیستمیک خود را ایجاد می کند.
اشکال مختلف دارویی تزریقی
داروهای تزریقی یا محلول قابل تزریق، محلولی است استریل که حاوی یک یا چند ماده دارویی است و از طریق تزریق وریدی، عضلانی و زیر جلدی به کار میرود.
- آمپولها: ظروف شیشه ای هستند که جهت نگهداری داروهای تزریقی به کار می روند. این فرآورده ها ، یکبار مصرف بوده و هنگامی که سر آمپول باز شود باید مصرف گردد. نمی توان آنها را برای استفاده مجدد نگهداری نمود.
- ویالها: ظروف نگهداری فرآورده های تزریقی می باشند که درب ظرف آنها به واسطه پوشش قابل ارتجاع خود، امکان استفاده مکرر از دارو فراهم می آورد. مانند: ویال لیدوکایین.
- سرم ها : ترکیبات دارویی تزریقی هستند که دارای ترکیبات متفاوت بوده و هرکدام از آنها برای بیماری خاصی مورد استفاده قرار می گیرند. معمولا دارای ترکیبات آمینواسیدی، پروتئینی ، چربی ،کربوهیدراتی، الکترولیتی و… می باشند.
اشکال مختلف دارویی استنشاقی
- اسپری ها: محلول های آبی یا روغنی هستند که به شکل قطرات بسیار ریز می باشد و به صورت موضعی و اغلب بر روی پوست، بینی و یا فارنکس قابل استعمال است.
- بخورها: موادی محلول و یا پودر هستند که در هنگام مصرف کمی از آن را به آب جوش اضافه می کنند و در نتیجه ماده فراری ( شامل ماده موثر دارویی به همراه بخار آب ) استنشاق می شود مانند بخور پنی سیلین و اکالیپتوس .
دسته بندی اشکال مختلف دارویی
- داروهای اورژانسی: این داروها فقط توسط گروه پزشکی که مجاز به استفاده از آنها برای بیماران هستند استفاده میشود و جزء داروهای بدون نسخه نمی‌باشند.
- داروهای مصرفی متداول (روتین) : بطور کلی می‌توان داروها را با توجه به خصوصیات متفاوت آنها در طبقه‌بندی مختلفی قرار داد یکی از این طبقه‌بندیها براساس محل یا محلهای اثر آنها در دستگاههای بدن میباشد.
